Genelde Kıbrıs, özelde Kıbrıs Türk Toplumu’nun tarihi ve kültürel mirasını barındıran, ulusal bellek görevi üstlenen Milli Arşiv’i kurma faaliyetleri, 1969 yılında, aydınların talepleri üzerine, Kıbrıs Türk Yönetimi Başkan Yardımcısı merhum Rauf Raif Denktaş’ın Yürütme Kurulu’na sunduğu 9 Ağustos 1971 tarihli önergenin kabulü ile başlamış ve Gençlik Spor Köy ve Halk Eğitimi Dairesi’ne bağlı bir Milli Arşiv kurulmasına karar verilmiştir.
İstanbul’da Başvekalet Hazine-i Evrak ve Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, Ankara’da Dışişleri Bakanlığı ve Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivleri, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-u Kadime ve Arşivi ile Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı müzelerden Kıbrıs ile ilgili yaklaşık 10.000 belge mikrofilme alınarak 1971’de Kıbrıs’a getirilmiştir.
Bu çalışma yapılırken, Gençlik Spor Köy ve Halk Eğitimi Dairesi, vatandaşların elinde bulunan gazete, dergi ve belgeleri toplamak için seferberlik başlatmıştır. Bu seferberlik sonucunda toplanan malzemeye, Türk kurumlarından gelen malzeme ile Barış Harekatı sonrası sahipsiz kalan kurum ve kuruluşlar, ofisler ve bazı evlerde kalan malzemenin bir kısmı da eklenmiştir.
Kıbrıs Türk Milli Arşivi ve Araştırma Merkezi’nin, 1971 yılında Lefkoşa’da Top Hisarı üzerinde oluşumu sonrası, 18 Haziran 1973 tarihinde araştırma salonu hizmete açılmış; 11 Ocak 1975 tarihinde ise Girne’de bugün hizmet verilmekte olan binaya taşınması gerçekleşmiştir.
15/1990 sayılı yasa ile daire statüsüne kavuşan Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi’ne 1 Temmuz 1991 tarihinde M. Haşim Altan müdür olarak atanmıştır.
Sağlanan hizmet-içi eğitimlere rağmen, kurum, kuruluş ve şahıslardan alınan malzeme, ayıklama işleminden geçirilememiş ve büyük bir yığılma ortaya çıkmıştı. Bu nedenle mevcut binaya sığamayan malzemenin depolanabilmesi için 1987 yılında 1 no.lu depo, 1998 yılında el yazmalarının muhafazası için Özel Depo ve 2000 yılında 2 numaralı depo inşa edilmiştir.
2000 yılında M. Haşim Altan’ın emekli olması ve yerine atanan Gökhan Şengör ile beraber kadroların dolması nedeniyle ayıklama-düzenleme çalışmalarına başlanarak Yeniden Yapılanma Dönemi’ne girilmiştir. Düzenlenen malzemenin tasnifi gerçekleştirilirken gerçek anlamda arşiv standartlarına sahip bir arşiv deposu yaptırılması için çalışmalar başlamış ve 20 Temmuz 2012 tarihinde 10 kilometre raf uzunluğu olan, iklimlendirme koşullarını haiz modern arşiv binası hizmete açılmıştır.
Sivil toplum örgütleri, topluma mal olmuş ticari şirketler ve siyasi partilerin de arşivlerinin muhafaza ve hizmete sunulma yeri olması için bağımsız bir mevki olan Cumhurbaşkanlığına bağlanma işlemi, 1 Ocak 2008 tarihinde gerçekleşmiştir.
